ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΑΤΡΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές προσπάθειες εισαγωγής του θεάτρου στην εκπαίδευση, είτε μέσω των Αναλυτικών Προγραμμάτων για όλες τις βαθμίδες, είτε μέσω Πολιτιστικών Προγραμμάτων (Θεατροπαιδαγωγικά Προγράμματα, Σχολικοί Αγώνες Θεάτρου κ.ά.). Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, ωστόσο, δεν είναι οι απόπειρες να προσεγγίσει το Θεάτρο το Σχολείο και το αντίστροφο (π.χ. με την παρακολούθηση παραστάσεων ή την πρόσκληση θεατρικών ομάδων στα σχολεία), αλλά το πώς μπορεί να εισαχθεί το θέατρο στην εκπαιδευτική διαδικασία.

Πάνω σε αυτό το ζήτημα υπάρχουν δύο κύριες προσεγγίσεις:

η καλλιτεχνική προσέγγιση που αντιμετωπίζει το θέατρο ως αυτόνομο γνωστικό αντικείμενο (τα παιδιά μαθαίνουν για το θέατρο) και

η παιδαγωγική που το αντιμετωπίζει ως μέσο μάθησης (τα παιδιά μαθαίνουν μέσω του θεάτρου).

Παρόλα αυτά πλέον γίνεται προσπάθεια συγκερασμού των δύο αυτών τάσεων με τη συνδυαστική προσέγγιση που προσπαθεί να επιτύχει στόχους τόσο καλλιτεχνικούς όσο και παιδαγωγικούς. Ωστόσο, ειδικότερα στην Προσχολική Αγωγή θεωρείται καταλληλότερη η παιδαγωγική προσέγγιση, καθώςθα πρέπει να δίνεται βάρος στην ψυχαγωγική και παιδαγωγική διάσταση του θεάτρου (Γραμματάς, 1999, σσ. 144). Έτσι, τα παιδιά με τη βοήθεια των θεατρικών τεχνικών που χρησιμοποιούνται κατά την εκπαιδευτική διαδικασία ενισχύουν την αυτοπεποίθησή τους, καλλιεργούν τη φαντασία και τη δημιουργικότητά τους, κατανοούν βαθύτερα τον εαυτό τους και τον κόσμο γύρω τους.

Στη συνέχεια παρουσιάζονται συνοπτικά κάποιες βασικές θεατρικές τεχνικές, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην προσχολική εκπαίδευση. Φυσικά, είναι απαραίτητο να έχουν προηγηθεί ασκήσεις χαλάρωσης, δεσίματος της ομάδας και δημιουργίας θετικού κλίματος για θεατρική δράση [π.χ. παιχνίδια με τις πέντε αισθήσεις, μιμητικά παιχνίδια, ασκήσεις εμπιστοσύνης κ.ά. Μια ενδιαφέρουσα παρουσίαση τέτοιων παιχνιδιών αναφέρεται στο Mégrier(1995)]. Οι τεχνικές που παρουσιάζονται μπορούν να αξιοποιηθούν σε διάφορα κείμενα έτοιμα [παραμύθια, ποιήματα, τραγούδια, θεματικές ενότητες] ή μη [αυτοσχέδια κείμενα που προκύπτουν από την ομάδα]. Ωστόσο, για να υπάρχει μία κοινή βάση αναφοράς, εδώ θα αναφέρονται παραδείγματα από γνωστά παραμύθια.

Παγωμένη εικόνα

Τα παιδιά παρουσιάζουν τις σημαντικές στιγμές με ένταση από μια ιστορία ή ένα γεγονός με ακινησία, σαν να ποζάρουν για μια φωτογραφία [π.χ. τη στιγμή που τα επτά κατσικάκια ανοίγουν την πόρτα στο λύκο]. Η απουσία λόγου διευκολύνει τα παιδιά μικρών ηλικιών, καθώς η έμφαση δίνεται. στη σωματική έκφραση και την εκφραστική του προσώπου.Για πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση μπορούν να χρησιμοποιηθούν και αυτοσχέδια κοστούμια και σκηνικά. Επίσης η χρήση ενός καθρέφτηκαι μιας φωτογραφικής μηχανής για να βλέπουν τα παιδιά το αποτέλεσμα, βοηθούν ιδιαίτερα στην εξάσκηση αυτής της τεχνικής.

Tableauvivant

Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συνέχεια και εξέλιξη της προηγούμενης τεχνικής. Διαφορετικές ομάδες δημιουργούνδιαφορετικές παγωμένες εικόνες. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για παρουσίαση σε κοινό, αν χρησιμοποιηθεί ταυτόχρονα και μουσική ή και λεκτική αφήγηση. Η κάθε ομάδα περνά από την ακινησία στη δράση [δείχνοντας το λίγο πριν ή το λίγο μετά την παγωμένη εικόνα] και ξανά στην ακινησία, σαν εικόνες ενός βιβλίου που ζωντανεύουν. Για παράδειγμα, εικόνα 1^η: μια μαμά δίνει ένα καλαθάκι στην κόρη της. Αρχίζει η δράση (με λόγο ή χωρίς) και καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για την Κοκκινοσκουφίτσα. Η δράση σταματά με την Κοκκινοσκουφίτσα να ανοίγει την πόρτα για να πάει στη γιαγιά της. Εικόνα 2^η(άλλη ομάδα παιδιών): η Κοκκινοσκουφίτσα στο δάσος. Αρχίζει η δράση και η Κοκκινοσκουφίτσα περπατά στο δάσος μαζεύοντας λουλουδάκια, ενώ τριγύρω της τρέχουν μικρά ζωάκια και ο λύκος παραφυλάει. Η δράση σταματά όταν η Κοκκινοσκουφίτσα φτάνει στο σπίτι της γιαγιάς για να συνεχιστεί με επόμενη ομάδα παιδιών. Κάθε φορά παίζει μία ομάδα και οι υπόλοιπες είναι σε ακινησία. Εννοείται ότι η δράση διαρκεί ελάχιστα για να μην αυξάνεται ο χρόνος που τα παιδιά θα πρέπει να βρίσκονται σε ακινησία.

Παντομίμα

Καθαρά σωματική μορφή θεάτρου, χωρίς λόγο, αλλά με μεγάλη έμφαση στις λεπτομέρειες των κινήσεων και εκφράσεων. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εμπέδωση μιας θεματικής ενότητας, μιας ιστορίας ή ενός γεγονότος [π.χ. μια ομάδα παιδιών παρουσιάζει με παντομίμα ένα επάγγελμα ή μια σκηνή ή έναν ήρωα από ένα παραμύθι και τα υπόλοιπα προσπαθούν να μαντέψουν]. Εκτός από τέτοιου είδους παιχνίδια, η παντομίμα είναι κατάλληλη και για παρουσίαση σε κοινό, με παράλληλη αφήγηση-σύνδεση σκηνών και συνοδεία μουσικής.

Κατασκευή κούκλας/φιγούρας

Τα παιδιά κατασκευάζουν και παίζουν με κούκλες/φιγούρες έτοιμες ή αυτοσχέδιες ιστορίες ή τμήματα από τις θεματικές ενότητες με τις οποίες ασχολούνται [π.χ. τα σχήματα ή τα φρούτα που τσακώνονται για το ποιο είναι καλύτερο ή τα συναισθήματα και τα ερεθίσματά τους, όπως ο κύριος φοβισμένος και το φάντασμα]. Τα παιδιά έτσι έρχονται σε επαφή με διάφορα υλικά, ενσωματώνουν στις κατασκευές τους τα χαρακτηριστικά που θεωρούν σημαντικά τα ίδια, ασκούνται στην απόδοση φωνής και κίνησης στις κούκλες τους και ενθαρρύνονται να μιλήσουν για όσα τα απασχολούν. Από την ενασχόλησή τους αυτή μπορεί να προκύψει μια παράσταση κουκλοθεάτρου ή θεάτρου σκιών ή ακόμα και η δημιουργία της κούκλας της τάξης.

Αυτοσχεδιασμός

Ένας αυτοσχεδιασμός μπορεί επίσης να προκύψει από το θέμα με το οποίο ασχολούνται τα παιδιά ή από ένα βιβλίο ή από ένα γεγονός που τα απασχολεί [π.χ. μια επίσκεψη στο γιατρό ή η γέννηση μικρότερου αδερφού].Τα παιδιά με τη βοήθεια του/ης εκπαιδευτικού δημιουργούν και μοιράζουν τους ρόλους, επιλέγουν τις σκηνές που θα παρουσιάσουν και αποφασίζουν για την εξέλιξη της ιστορίας. Έχουν ελευθερία επιλογών ακόμα κι όταν ο αυτοσχεδιασμός έχει αφορμή μια έτοιμη ιστορία, όπως για παράδειγμα ένα κλασικό παραμύθι. Τα παιδιά μπορούν να αποδώσουν διαφορετικό τέλος ή αντίθετους χαρακτήρες από αυτούς του βιβλίου [π.χ. ο καλός λύκος και η κακιά Κοκκινοσκουφίτσα ή ο λύκος που γίνεται χορτοφάγος και ο κυνηγός φιλόζωος], ή διαφορετικούς χώρους δράσης [π.χ. η Κοκκινοσκουφίτσα στην πόλη και όχι στο δάσος], ή διαφορετική δράση/συνθήκες [π.χ. η Κοκκινοσκουφίτσα σε περίοδο πολέμου].

Θεατρικό παιχνίδι

Πιο ελεύθερο στη δομή του. Μπορεί να έχει ως αφορμή ένα επεισόδιο/ένα χαρακτήρα/μια σχέση από ένα βιβλίο ή από τις εμπειρίες των παιδιών, αλλά η συνέχεια δίνεται από τα ίδια τα παιδιά. Ελάχιστα καθοδηγούμενο. Βοηθά στην κατανόηση γεγονότων και συμπεριφορών με βιωματικό τρόπο [π.χ. από τα επτά κατσικάκια: μια μαμά φεύγει για λίγο από το σπίτι και λέει στα παιδιά της να μην ανοίξουν σε κανέναν. Τι συμβαίνει στη συνέχεια;]. Τα παιδιά καθορίζουν τη δομή και τη λήξη του, όπως και το ρόλο που μπορεί να αναλάβει ο/η εκπαιδευτικός.

Δραματοποίηση

Πιο ολοκληρωμένη μορφή απόδοσης [και παρουσίασης σε κοινό]. Ουσιαστικά είναι η μεταφορά ενός κειμένου από το γραπτό επί σκηνής. Χρησιμοποιεί βασικά συστατικά του δράματος και του θεάτρου, όπως η πλοκή, οι ήρωες, η δραματική ένταση, τα γεγονότα, τα σκηνικά, τα κοστούμια. Επίσης, ενσωματώνει διάφορες θεατρικές τεχνικές: αναπαράσταση, μίμηση, παντομίμα, αυτοσχεδιασμοί, κούκλες/φιγούρες, παγωμένες εικόνες. Είναι πιο πλήρης μορφή, αλλά και πιο απαιτητική. Με μουσική, σκηνικά και κοστούμια μπορεί να πάρει τη μορφή ολοκληρωμένης παράστασης. Αν και δεν είναι απαγορευτική για τις μικρές ηλικίες, ενδεχομένως να μην είναι και η πλέον κατάλληλη, τουλάχιστο όχι για ομάδες που δεν έχουν εξασκηθεί πρώτα σε άλλες θεατρικές τεχνικές.

Εκπαιδευτικό Δράμα

Αποτελεί καθαρά εκπαιδευτική μέθοδο, η οποία χρησιμοποιεί τεχνικές του δράματος και δεν στοχεύει σε παρουσίαση σε κοινό. Ξεκινά και ολοκληρώνεται στην τάξη με τη συμμετοχή μαθητών και εκπαιδευτικών. Στόχος είναι η βαθύτερη κατανόηση γεγονότων και καταστάσεων και η επίλυση προβλημάτων. Έχουν εξελιχθεί πάρα πολλές τεχνικές/εργαλεία του Εκπαιδευτικού Δράματος, ωστόσο στη συνέχεια θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε κάποιες από αυτές, με κριτήριο κυρίως την καταλληλότητά τους για παιδιά προσχολικής ηλικίας.

Ρόλος στον τοίχο

Τα παιδιά δημιουργούν σε χαρτί το περίγραμμα ενός ήρωα [π.χ. της Κοκκινοσκουφίτσας ή της μικρής Ελένης] και το αναρτούν στον τοίχο σα σημείο αναφοράς. Με τη βοήθεια του/ης εκπαιδευτικού γράφουν λέξεις ή ζωγραφίζουν χαρακτηριστικά του ήρωα και τα κολλάνε στο χαρτί [συνήθως τα εξωτερικά χαρακτηριστικά μπαίνουν στην εξωτερική πλευρά του περιγράμματος (π.χ. κόκκινη κάπα, όμορφη κ.ά.), ενώ όσα αφορούν στο χαρακτήρα του μπαίνουν στην εσωτερική (περίεργη, δεν ακούει τη μαμά της, λυπημένη, θυμωμένη κ.ά.)]. Είναι πολύ χρήσιμο εργαλείο για να προχωρήσουν τα παιδιά σε μια ουσιαστική ανάλυση χαρακτήρα με οπτικοποιημένο όμως τρόπο, που είναι και πιο κατάλληλος για την ηλικία τους. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ακόμα και για επίλυση συγκρούσεων στην τάξη, χωρίς βέβαια ο ήρωας να παίρνει το όνομα του παιδιού στον οποίο αναφέρεται [π.χ. αν ο Θάνος είναι επιθετικός απέναντι στα άλλα παιδιά, ετοιμάζουμε μια ανάλογη ιστορία για ένα παιδάκι που χτυπά τους φίλους του και το χρησιμοποιούμε για το «ρόλο στον τοίχο». Μέσα από αυτή τη διαδικασία, τα παιδιά προσπαθούν να κατανοήσουν γιατί αντιδρά έτσι αυτό το παιδί και επιχειρούν να βρουν λύσεις.].

Δάσκαλος σε ρόλο

Από τις πιο βασικές τεχνικές και τις πιο χρήσιμες για παιδιά προσχολικής ηλικίας. Ο/η εκπαιδευτικός αναλαμβάνει ένα συγκεκριμένο ρόλο [π.χ. τη μαμά από τα επτά κατσικάκια ή τη μαμά της μικρής Ελένης] και βοηθά με τις ερωτήσεις και τη δράση του τα παιδιά να κατανοήσουν την πλοκή της ιστορίας, τη δράση των ηρώων και τις αιτιακές σχέσεις μεταξύ των γεγονότων. Για να λειτουργήσει σωστά πρέπει να είναι ξεκάθαρο το πέρασμα του/ης εκπαιδευτικού μέσα και έξω από το ρόλο. Για παράδειγμα, ένα σκηνικό αντικείμενο ή ένα στοιχείο κοστουμιού μπορεί να σηματοδοτεί πότε ο/η εκπαιδευτικός βρίσκεται σε ρόλο και πότε όχι [π.χ. η νηπιαγωγός λέει στα παιδιά: «όταν φοράω αυτό το μαντίλι στο κεφάλι είμαι η μαμά της Κοκκινοσκουφίτσας και όταν το βγάζω είμαι και πάλι η κυρία σας»]. Είναι πολύ σημαντικό για τα μικρά παιδιά να είναι σαφές ότι «παίζουν» μια ιστορία και ότι ο/η εκπαιδευτικός που εμφανίζεται λυπημένος/η ή θυμωμένος/η παίζει ένα ρόλο.

Ανακριτική καρέκλα

Αρκετά απαιτητική τεχνική και γι’ αυτό αρχικά είναι καλό να γίνεται από τον/ην εκπαιδευτικό σε ρόλο. Βοηθά τα παιδιά να αναλύσουν ένα χαρακτήρα και να κατανοήσουν τη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ο/η εκπαιδευτικός κάθεται σε μια καρέκλα, τα παιδιά του κάνουν ερωτήσεις και απαντάει στο πλαίσιο του ρόλου του [π.χ. ως Κοκκινοσκουφίτσα, Ασχημόπαπο, Έλμερ κ.τ.λ.]. Φυσικά στις αρχές θα πρέπει να ενθαρρύνει τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις. Σε μια πολύ δουλεμένη ομάδα στην ανακριτική καρέκλα μπορεί να καθίσουν και κάποια παιδιά σε ρόλο, ο/η εκπαιδευτικός όμως πρέπει να έχει δημιουργήσει ένα κλίμα ασφάλειας ώστε να λειτουργήσει η τεχνική.

Διάδρομος συνείδησης

Εντοπίζουν ένα δίλημμα σε μια ιστορία ή κατάσταση [π.χ. τα κατσικάκια θα ανοίξουν την πόρτα στο λύκο ή όχι;]. Δεξιά κι αριστερά τα υπόλοιπα παιδιά φτιάχνουν ένα διάδρομο και υποστηρίζουν τις δυο αντίθετες απόψεις, ενώ το παιδί σε ρόλο που διασχίζει το διάδρομο ακούει όλες τις απόψεις και στο τέλος παίρνει μια απόφαση. Καλό είναι να το δοκιμάσουν όλα τα παιδιά σταδιακά. Βοηθά στην κατανόηση της διαδικασίας λήψης αποφάσεων και μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε επίλυση συγκρούσεων στην τάξη [π.χ. ο καλύτερός μου φίλος δεν ήθελε να παίξουμε σήμερα μαζί, να συνεχίσω να τον έχω φίλο ή όχι;].

Ομαδικοί ρόλοι

Ένας ρόλος αποδίδεται από το σύνολο της ομάδας ή μια υπο-ομάδα [π.χ. μια ομάδα κάνει την Κοκκινοσκουφίτσα και μια άλλη το λύκο]. Ακούγονται οι φωνές όλων των μελών της ομάδας, αλλά προσπαθούν να πάρουν κοινές αποφάσεις και να λειτουργούν συλλογικά [π.χ. όλοι μαζί αποφασίζουν να ακολουθήσουν την Κοκκινοσκουφίτσα στο σπίτι της γιαγιάς]. Βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν τις έννοιες της ομαδικότητας και της διαφορετικότητας. Είναι απαιτητική τεχνική για πολύ δουλεμένες ομάδες. Καλό είναι στην αρχή να εργάζονται τα παιδιά σε μικρές ομάδες, των 3-4 ατόμων.

Πηγές

•        Γραμματάς, Θ., (1999), Διδακτική του θεάτρου, εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα.

•        Έλενα, Ε., Τριανταφυλλοπούλου, Κ., (2004), Το εκπαιδευτικό θέατρο στο νηπιαγωγείο και το δημοτικό, εκδ. Πατάκη, Αθήνα.

•        Κουρετζής, Λ., (1991), Το θεατρικό παιχνίδι, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα.

•        Mégrier, D., (1995), 100 Jeuxdethéâtre à l’ écolematernelle, μτφρ. Π. Καραπατσοπούλου, 100 Θεατρικά Παιχνίδια για το Νηπιαγωγείο, εκδ. Ντουντούμη, Αθήνα: 2001.